BİLGİ (!) YARIŞMALARI -1-
Kara mizah gibi gerçek:
Günümüz dünyasında, bilgisiz insanın yapamayacağı iş yok!
Ülke yönetmek dâhil.
Sadece bir tek şeyi yapamaz, diye düşünebilirsiniz:
Bilgisiz insan, bilgi yarışması düzenleyemez.
Siz öyle sanın!
Birkaç tv kanalında, yıllardır 'bilgi yarışması' adı altında izlenceler yayımlanıyor.
Bunlardan -iktidara vıcık vıcık yağ yakmaktan, artık tamamıyla yalan makinesine evrilmiş bir kanalın dışındaki- kimilerini zaman zaman izliyoruz.
Söz konusu izlencelerden aldığımız notları aktaralım, siz karar verin; güler misiniz, ağlar mısınız?
'BUTON'A BASMA!..
Öncelikle bir 'yabancı dil özentisi' örneğine dikkat çekelim:
Piyango çekilişlerinde olduğu gibi, bilgi yarışmalarına katılan herkes, "buton"a basıyor.
'Kimi alet ya da aygıtları çalıştırmaya / durdurmaya yarayan gereç' anlamındaki Fransızca "bouton", okunduğu biçimiyle dilimize geçmiş. Oysa bu sözcüğün bire bir Türkçe karşılığı var:
"Düğme"
Türk kaynaklarına göre sözcük, eski Türkçe "tügme"den geliyor. İran sözlüklerinde ise 'g' yerine 'k' sert ünsüzüyle yazılıp söylenen Farsça "tükme" diye geçiyor. (1)
Konu edeceğimiz bilgi yarışmalarından ilki, çok izleniyor olsa gerek, yaz aylarında da yayımlanıyor.
İzlence sunucusunun güler yüzlü, canayakın olması sanırız, reyting'i artırıyor.
Ancak hem yarışma sorularını hazırlayanların hem de genç sunucunun, 'doğru Türkçe' konusunda uzman yardımına gereksinimlerinin olduğu kesin.
'EBATLAR'IN 'TEŞVİĞİ' (!)
26 Nisan 2023 günü yayımlanan yarışmada, 'küçük boyda gazete' anlamındaki İngilizce "tabloid" sözcüğüne ilişkin soru:
"Ebatları standart boydan küçük gazete formatı."
Daha önce de anımsatmıştık, yineliyoruz:
Arapça kökenli "ebat", Türkçe "boyut"un çoğuludur. Zaten çoğul olan bir sözcüğe "-lar" takısı eklenerek "ebatlar" denmez.
Soruyu hazırlayanlar, TDK'nin Güncel Türkçe Sözlük'üne bakmışlarsa adres yanlış!
Sözcüğün doğru yazımı; Dil Derneği'nin Türkçe Sözlük'ünde.
29 Mayıs 2023 günü ekrana getirilen bölümde de sunucu, bir soruyu sorarken şöyle dedi:
"...teşviği"
'İsteklendirme, özendirme' anlamlarındaki Arapça kökenli bu sözcüğün son sesi 'k'; ek aldığında yumuşamaz:
"Teşviki"
'İDAME ETTİRMEK' DENMEZ
Aynı yarışmada, aynı gün sorulan bir başka soruda geçen eylem:
"İdame ettirmek"
Arapça "devam"dan türetilmiş 'sürdürme' anlamındaki "idame"; zaten 'ettirgen' anlam içerir. Bu sözcükle 'bileşik eylem' yaparken 'ettirgen yardımcı eylem' kullanılmaz.
Yani, "idame ettirmek" denmez.
Doğrusu:
"İdame etmek"
Eylem, TDK sözlüklerinde de "idame ettirmek" olarak yanlış kullanılmış.
Doğru yazım (imla), yine Dil Derneği'nin Türkçe Sözlük'ü ile Meydan Larousse'ta (2):
"İdame etmek"
'ADALETE YABANCI' OLMAK
Aynı yarışmada, kulağımızı tırmalayan iki ayrı sesletim (telaffuz) yanlışı:
6 Haziran 2023 günkü bölümde, "Demir Leydi" yanıtının sorusunu, sunucu şöyle okudu:
"Eski İngiltere Başbakanı Margaret Thatcher'ın laakaabı."
Bizim bildiğimiz, 'takma ad' anlamındaki Arapça kökenli "lakap" sözcüğü hiçbir hecesi uzatılmadan, düz sesletilir.
Bir başka gün yayımlanan bölümdeki sesletim:
"İnsaafa gelmek"
Arapça kökenli "insaf"; -ülkemizden, son yirmi yıldır sanki her gün biraz daha uzaklaşan- 'merhamete, vicdana ya da mantığa dayanan adalet' demek.
Sözcüğün ruhuna olduğu gibi, sesletimine de yabancılaşmışız!
"İnsaf"ın, her iki hecesi düz sesletilir.
